Skuteczna windykacja wierzytelności

W 2010 r na wokandę Sądów Gospodarczych trafiło ponad 1 000 000 spraw. Faktem powszechnie znanym jest często występujący w obrocie gospodarczym brak zapłaty za sprzedany towar lub świadczoną usługę. Jak mantra cały czas powraca udręka przedsiębiorców w postaci braku skutecznej egzekucji, z przeprowadzeniem której łączy się poniesienie przez przedsiębiorcę znacznych kosztów. Wymiar sprawiedliwości w Rzeczypospolitej Polskiej jest odpłatny. Koszty poniesione przez przedsiębiorę najpierw w celu sprzedaży towaru lub wykonania usługi wzrastają o zapłacone podatki, opłaty sądowe oraz koszty zastępstwa procesowego, bez którego w profesjonalnym obrocie trudno się obejść.

Skuteczność windykacji zależy od wielu czynników i wybrania właściwej drogi, która przyniesie zwrot należnych pieniędzy wraz z kosztami i odsetkami. Jedną z możliwości windykowania należności jest skierowanie egzekucji do małżonka dłużnika. Charakter stosunków społecznych w Rzeczypospolitej Polskiej wyraźnie wskazuje, że podstawową jednostką społeczną w Polsce jest rodzina. Według danych GUS wynika, że w Polsce w 2002 r. istniało 8 880 400 związków małżeńskich, a więc pozostawało w nich 17 760 800 osób. W rezultacie liczba osób pozostających w związku małżeńskim – przedsiębiorców i osób nie prowadzących działalności gospodarczej, które są kontrahentami przedsiębiorców – jest zdecydowanie dominująca. Z tych względów istotne znaczenie ma przedstawienie problematyki odpowiedzialności małżonka dłużnika. Ze względu na ograniczone ramy niniejszego opracowania oraz dla zachowania uniwersalnego charakteru artykułu dotyczył on będzie najczęściej występującej w obrocie sytuacji – pozostawania przez małżonków w ustroju wspólności majątkowej małżeńskiej, który powstaje z mocy prawa z chwilą zawarcia przez małżonków związku małżeńskiego (przy braku zawarcia umowy majątkowej małżeńskiej czyli tzw. intercyzy). Poniżej zostaną przedstawione, najpierw zasady ogóle dotyczące dystynkcji majątku małżonków i składników jakie wchodzą do poszczególnych mas majątkowych małżonków, a następnie z jakich składników majątku dłużnika pozostającego w związku małżeńskim wierzyciel może prowadzić egzekucję, kiedy za zobowiązania dłużnika odpowiada małżonek dłużnika, z jakich składników majątku małżonków wierzyciel może prowadzić egzekucję. Poszczególne sytuacje będą od razu wzbogacone o czynności, jakie należy podjąć w celu skutecznej egzekucji. W podstawowym ustroju majątkowym małżeńskim – jakim jest wspólność majątkowa małżeńska powstająca z mocy prawa z chwilą zawarcia małżeństwa – wyróżnia się trzy masy majątkowe: majątki odrębne każdego z małżonków oraz majątek wspólny małżonków. Do majątku wspólnego wchodzą przedmioty majątkowe nabyte w czasie trwania wspólności majątkowej (a więc z reguły w czasie trwania małżeństwa) przez oboje małżonków lub przez jednego z nich. Do majątku wspólnego należą w szczególności (art. 31 § 2 ustawy z dnia 25 lutego 1964 r. Kodeks Rodzinny i Opiekuńczy Dz. U. z 1969, Nr 9, poz. 59, zwana dalej KRO) pobrane wynagrodzenie za pracę i dochody z innej działalności zarobkowej każdego z małżonków, dochody z majątku wspólnego, jak również z majątku osobistego każdego z małżonków, środki zgromadzone na rachunku otwartego lub pracowniczego funduszu emerytalnego każdego z małżonków, kwoty składek zewidencjonowanych na subkoncie, o którym mowa w art. 40a ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz. U. z 2009 r. Nr 205, poz. 1585, z późn. zm.).   Do majątku osobistego każdego z małżonków należą przedmioty nie wchodzące do majątku wspólnego. Zgodnie z art. 33 (KRO) do majątku osobistego każdego z małżonków należą: przedmioty majątkowe nabyte przed powstaniem wspólności ustawowej, przedmioty majątkowe nabyte przez dziedziczenie, zapis lub darowiznę, chyba że spadkodawca lub darczyńca inaczej postanowił, prawa majątkowe wynikające ze wspólności łącznej podlegającej odrębnym przepisom, przedmioty majątkowe służące wyłącznie do zaspokajania osobistych potrzeb jednego z małżonków, prawa niezbywalne, które mogą przysługiwać tylko jednej osobie, przedmioty uzyskane z tytułu odszkodowania za uszkodzenie ciała lub wywołanie rozstroju zdrowia albo z tytułu zadośćuczynienia za doznaną krzywdę; nie dotyczy to jednak renty należnej poszkodowanemu małżonkowi z powodu całkowitej lub częściowej utraty zdolności do pracy zarobkowej albo z powodu zwiększenia się jego potrzeb lub zmniejszenia widoków powodzenia na przyszłość, wierzytelności z tytułu wynagrodzenia za pracę lub z tytułu innej działalności zarobkowej jednego z małżonków, przedmioty majątkowe uzyskane z tytułu nagrody za osobiste osiągnięcia jednego z małżonków, prawa autorskie i prawa pokrewne, prawa własności przemysłowej oraz inne prawa twórcy, przedmioty majątkowe nabyte w zamian za składniki majątku osobistego, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej.   Z regulacji przepisów art. 31 i 33 KRO wynika, że podstawowe składniki majątkowe, które stanowią zasadnicze źródło dochodów małżonków tj. pobrane wynagrodzenie za pracę i dochody z innej działalności zarobkowej każdego z małżonków, w tym z działalności gospodarczej, wchodzą do majątku wspólnego. W rezultacie w miarę czasu trwania wspólności ustawowej, dochodzi do zwiększenia wartości majątku wspólnego małżonków. Z powyżej perspektywy, majątek wspólny jest najbardziej atrakcyjną dla wierzyciela masą majątkową, z której wierzyciel będzie dążył do zaspokojenia swoich należności. Kluczowym przepisem dla odpowiedzialności małżonka za długi drugiego małżonka jest art. 41 KRO, którego treść jest następująca: Art. 41. § 1. Jeżeli małżonek zaciągnął zobowiązanie za zgodą drugiego małżonka, wierzyciel może żądać zaspokojenia także z majątku wspólnego małżonków. § 2. Jeżeli małżonek zaciągnął zobowiązanie bez zgody drugiego małżonka albo zobowiązanie jednego z małżonków nie wynika z czynności prawnej, wierzyciel może żądać zaspokojenia z majątku osobistego dłużnika, z wynagrodzenia za pracę lub z dochodów uzyskanych przez dłużnika z innej działalności zarobkowej, jak również z korzyści uzyskanych z jego praw, o których mowa w art. 33 pkt 9, a jeżeli wierzytelność powstała w związku z prowadzeniem przedsiębiorstwa, także z przedmiotów majątkowych wchodzących w skład przedsiębiorstwa. § 3. Jeżeli wierzytelność powstała przed powstaniem wspólności lub dotyczy majątku osobistego jednego z małżonków, wierzyciel może żądać zaspokojenia z majątku osobistego dłużnika, z wynagrodzenia za pracę lub z dochodów uzyskanych przez dłużnika z innej działalności zarobkowej, jak również z korzyści uzyskanych z jego praw, o których mowa w art. 33 pkt 9. Najkorzystniejsza dla wierzyciela jest sytuacja, gdy zobowiązanie zaciągają oboje małżonkowie. Oznacza to możliwość prowadzenia egzekucji z majątków osobistych małżonków oraz z majątku wspólnego. W rezultacie wierzyciel będzie mógł zaspokoić się ze wszystkich trzech mas majątkowych. Jednakże obrót gospodarczy często cechuje szybkość zawierania transakcji, zwłaszcza tych mniejszych czy masowych. Z reguły przedsiębiorca nie wymaga, aby umowa została podpisana przez oboje małżonków, tym bardziej gdy przy zawieraniu umowy uczestniczy tylko jeden z małżonków. Żądanie przez przedsiębiorcę, aby na zawarcie umowy (za wyjątkiem dużych transakcji oraz umów mających za przedmiot nieruchomość, patrz. art. 37 KRO) spotkałoby się ze zdziwieniem kontrahenta, a bardzo często z rezygnacją z transakcji. Niemniej jednak w przypadku zawierania umów, w których wartość jest znaczna, pożądane jest żądanie, aby na zawarcie umowy wyraził zgodę małżonek kontrahenta. Uzyskanie na zaciągnięcie zobowiązania zgody małżonka spowoduje, że wierzyciel będzie mógł prowadzić egzekucję z dwóch mas majątkowych: majątku osobistego dłużnika oraz z majątku wspólnego małżonków. Niedostępny dla wierzyciela będzie majątek osobisty małżonka dłużnika, bowiem małżonek dłużnika wyraził tylko zgodę na zaciągniecie zobowiązania, ale sam go nie zaciągnął. W praktyce, ze względu na to że do majątku wspólnego małżonków wchodzą podstawowe źródła dochodów małżonków, często jest to wystarczające dla skutecznego przeprowadzenia egzekucji. Jednakże wyrażenie przez małżonka zgody na zaciągnięcie zobowiązania przez drugiego małżonka musi nastąpić w określony sposób. Zagadnienie wyrażenia zgody wynika z przepisów ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. kodeksu postępowania cywilnego (Dz. U. z 1964 r., Nr 43, poz. 296, zwana dalej kpc). Zgodnie z przepisem art. 787 kpc tytułowi egzekucyjnemu wydanemu przeciwko osobie pozostającej w związku małżeńskim sąd nada klauzulę wykonalności także przeciwko jej małżonkowi z ograniczeniem jego odpowiedzialności do majątku objętego wspólnością majątkową, jeżeli wierzyciel wykaże dokumentem urzędowym lub prywatnym, że stwierdzona tytułem egzekucyjnym wierzytelność powstała z czynności prawnej dokonanej za zgodą małżonka dłużnika. Translatując powyższy przepis, należy podkreślić, że do nadania klauzuli wykonalności (dokumentu uprawniającego do prowadzenia egzekucji) przeciwko małżonkowi dłużnika nie jest wystarczająca zgoda ustna. Małżonek dłużnika musi wyrazić zgodę w formie pisemnej, np. na dokumencie umowy czy też złożyć podpis na fakturze albo złożyć oświadczenie na osobnym dokumencie. Opisany wyżej dokument będzie dokumentem prywatnym, który wierzyciel załączy do Sądu, do wniosku o nadanie klauzuli wykonalności przeciwko małżonkowi dłużnika. Dokumentem urzędowym potwierdzającym wyrażenie przez małżonka dłużnika zgody na zaciągnięcie zobowiązania może być akt notarialny czy też orzeczenie Sądu. W przypadku gdy dłużnik zaciągnął zobowiązanie bez zgody małżonka albo jeżeli zobowiązanie nie wynika z czynności prawnej (np. z czynu niedozwolonego, bezpodstawnego wzbogacenia czy należności publicznoprawnych) wierzyciel może się zaspokoić jedynie z majątku osobistego dłużnika oraz z pobranego przez niego wynagrodzenia za pracę lub dochodów uzyskanych z prowadzenia przez niego innej działalności zarobkowej oraz z korzyści uzyskanych z jego praw autorskich i praw pokrewnych, praw własności przemysłowej oraz innych praw twórcy (art. 7761 kpc). Wierzyciel jednak nie może się zaspokoić z przedmiotów majątkowych, które zostały nabyte w zamian za to wynagrodzenie, dochody i korzyści. W rezultacie brak zgody małżonka znacznie ogranicza możliwości wierzyciela zaspokojenia się z majątku małżonków. Wierzyciel może zaspokoić się jedynie z jednej masy majątkowej – majątku osobistego dłużnika oraz z części składników majątkowych dłużnika, które wchodzą do majątku wspólnego małżonków. Poza egzekucją pozostaje więc znaczna część majątku wspólnego małżonków oraz cały majątek osobisty małżonka dłużnika. Jest to istotne ograniczenie, wprowadzone przez ustawodawcę w celu ochrony rodziny, a zwłaszcza małżonka dłużnika, który może nawet nie wiedzieć, że jego małżonek zaciągnął określone zobowiązania. Jednakże z drugiej strony przedsiębiorca także z reguły posiada rodzinę – a brak zapłaty za sprzedany towar lub świadczoną usługę może uniemożliwić zaspokojenie potrzeb jego rodziny. W rezultacie warto dołożyć staranności, zwłaszcza przy transakcjach o większych wartościach, aby na zobowiązanie wyraził zgodę małżonek dłużnika. W obrocie gospodarczym zdarzają się także sytuacje, że przedsiębiorstwo wchodzi w skład majątku wspólnego małżonków, a zobowiązanie zaciągnął jeden z małżonków w ramach prowadzonego przedsiębiorstwa. W tej optyce wierzyciel będzie mógł prowadzić egzekucję również przeciwko małżonkowi dłużnika, z ograniczeniem jego odpowiedzialności do przedsiębiorstwa wchodzącego w skład majątku wspólnego małżonków, jeżeli wykaże dokumentem urzędowym lub prywatnym, że wierzytelność powstała w związku z prowadzeniem przedsiębiorstwa (np. dłużnik wystawił fakturę w ramach prowadzonej działalności gospodarczej czy w jej ramach zawarł umowę). Na zakończenie wymaga jeszcze zaznaczenia odpowiedzialność małżonków z tytułu zobowiązań wynikających z zaspakajania zwykłych potrzeb rodziny. Oboje małżonkowie ponoszą odpowiedzialność za zobowiązania zaciągnięte nawet przez jednego z nich, ale dotyczące spraw wynikających z zaspokajania zwykłych potrzeb rodziny (art. 30 § 1 KRO). Do zobowiązań związanych z zaspokajaniem zwykłych potrzeb rodziny należą np. wydatki na wyżywienie, ubranie, utrzymanie mieszkania, opłaty za media. Nie będą sprawami należącymi do zaspakajania zwykłych potrzeb rodziny: zakup urządzeń trwałego użytku czy też inwestycje w gospodarstwo domowe. W zakresie odpowiedzialności za zobowiązania zaciągnięte przez jednego z małżonków, a dotyczące zaspakajania zwykłych potrzeb rodziny, wierzyciel będzie mógł prowadzić egzekucję z wszystkich mas majątkowych małżonków. Rekapitulując, fraza „skuteczna windykacja” oznacza działalność przynoszącą efekty, poprzez dochodzenie w sposób określony w przepisach swoich praw do rzeczy lub zapłaty. Podjęcie przez wierzyciela czynności mających na celu uzyskanie zgody małżonka dłużnika na zaciągnięcie zobowiązania stwarza warunki do skuteczniejszej windykacji.