Kara umowna

Wykonanie umowy zawartej przez przedsiębiorcę zależy od wielu elementów. Z reguły należyte wykonanie zobowiązania przez przedsiębiorcę zależne jest od innych podmiotów, z którymi przedsiębiorca zawiera umowy w celu otrzymania określonych towarów lub usług. Niewykonanie lub nienależyte wykonanie umowy przez inne podmioty powoduje, że przedsiębiorca ma duże trudności lub wręcz nie może wykonać umów zawartych przez siebie. W rezultacie w procesie wykonywania umów zachodzi cały szereg zależności. Powstaje więc cała siatka zależności, którą można porównać do kół zębatych pracujących w maszynie.

W przypadku gdy jeden z elementów nie działa poprawnie – dłużnik nie wykonuje umowy – dochodzi do zaburzenia pracy całej maszyny. Konieczne wówczas jest zastąpienie nie działającego poprawnie elementu nowym lub podjęcia działań naprawczych. Podkreślenia wymaga, że skutki nienależytej „pracy maszyny” będą obciążać jej właściciela. To przedsiębiorca, który posługuje się przy wykonywaniu zobowiązania innymi podmiotami – zamawiając towary lub usługi potrzebne do wykonania zawartych przez siebie umów – ponosi odpowiedzialność za ich działania lub zaniechania (art. 474 k.c.). Przedsiębiorca ma możliwość dochodzenia naprawienia szkody w razie niewykonania lub nienależytego wykonania umowy przez podmioty, od których zamówił towary lub usługi. Często jednak szkoda, którą przedsiębiorca poniósł z tego tytułu, może być bardzo dotkliwa i polegać nie tylko na utracie zysku z niewykonanej przez siebie umowy, lecz także na konieczności naprawienia szkody wyrządzonej swojemu kontrahentowi. Do skutecznego żądania naprawienia szkody konieczne jest jednak m.in. udowodnienie przed sądem powstania szkody oraz jej wysokości. Jednakże przeprowadzenie powyższego dowodu nieraz okazuje się bardzo trudne, a wręcz nie możliwe. Jedną z możliwości należytego zabezpieczenia interesów przedsiębiorcy jest zastrzeżenie w umowie kary umownej.

Kara umowna stanowi zryczałtowane odszkodowanie wyrażone w umowie, należne wierzycielowi w razie niewykonania lub nienależytego wykonania przez dłużnika zobowiązania niepieniężnego. W dalszej części artykułu zostaną omówione sytuacje, w których kara umowna może być zastrzeżona, w jaki sposób powinna być zastrzeżona i w jakiej wysokości, kiedy i w jaki sposób można żądać zapłaty kary umownej. Przedstawiona zostanie także problematyka obrony przed żądaniem zapłaty kary umownej. Na końcu zaprezentowane zostaną przykładowe klauzule zastrzeżenia kary umownej. Kara umowna została wyrażona w kodeksie cywilnym w dwóch przepisach – art. 483 i 484 k.c., których treść jest następująca: Art. 483. § 1. Można zastrzec w umowie, że naprawienie szkody wynikłej z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania niepieniężnego nastąpi przez zapłatę określonej sumy (kara umowna). § 2. Dłużnik nie może bez zgody wierzyciela zwolnić się z zobowiązania przez zapłatę kary umownej. Art. 484. § 1. W razie niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania kara umowna należy się wierzycielowi w zastrzeżonej na ten wypadek wysokości bez względu na wysokość poniesionej szkody. Żądanie odszkodowania przenoszącego wysokość zastrzeżonej kary nie jest dopuszczalne, chyba że strony inaczej postanowiły. § 2. Jeżeli zobowiązanie zostało w znacznej części wykonane, dłużnik może żądać zmniejszenia kary umownej; to samo dotyczy wypadku, gdy kara umowna jest rażąco wygórowana.   Sytuacje w których może być zastrzeżona kara umowna. Norma art. 483 § 1 k.c. rozstrzyga, w jakich sytuacjach może być zastrzeżona kara umowna. Mianowicie, karę umowną można zastrzec przy wypełnieniu następujących warunków: może być zastrzeżona tylko w umowie, na wypadek niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania, zobowiązanie, które zostało niewykonane lub nienależycie wykonanie ma charakter niepieniężny. Przez zobowiązanie niepieniężne rozumienie się zobowiązanie, którego przedmiotem świadczenia nie są pieniądze, a więc np. wyprodukowanie określonych rzeczy, dostarczenie określonych towarów, wykonanie usług. Kara umowna nie może być przewidziana na wypadek niewykonania zobowiązania pieniężnego, czyli zapłaty określonej sumy np. za wybudowanie domu, sprzedane rzeczy czy wykonane usługi. Zastrzeżenie kary umownej na wypadek braku zapłaty pieniędzy nie wywoła żadnych skutków prawnych, gdyż klauzula kary umownej będzie nieważna na podstawie art. 58 § 1 k.c. jako sprzeczna z ustawą – z art. 483 § 1 k.c. Dla naprawienia szkody za niewykonanie zobowiązania pieniężnego ustawodawca przewidział możliwość żądania odsetek za opóźnienie, a w razie zwłoki dłużnika także możliwość dochodzenia naprawienia szkody. W praktyce obrotu gospodarczego bardzo często zdarza się wprowadzanie do umowy kary umownej na wypadek odstąpienia od umowy, z powodu okoliczność za które odpowiada druga strona. Powstaje wówczas problem czy kara umowna pozostaje ważna, jeżeli została zastrzeżona także na rzecz strony umowy, której przysługuje świadczenie pieniężne. W tej kwestii wypowiadał się kilkakrotnie Sąd Najwyższy. Na podstawie orzecznictwa sądowego można wyróżnić dwa przypadki zastrzeżenia kary umownej na wypadek odstąpienia od umowy: odstąpienie od umowy jest wprowadzone na wypadek niewykonania zobowiązania pieniężnego tj. zapłaty kwoty w określonym terminie, odstąpienie od umowy jest zastrzeżone także w razie niewykonania obowiązków niepieniężnych.   W pierwszym przypadku w istocie kara umowna została zastrzeżona na wypadek niewykonania zobowiązania pieniężnego. Jeżeli jedynym obowiązkiem dłużnika była zapłata pieniędzy (np. za kupioną rzecz) albo gdy dłużnik miał też inne obowiązki niepieniężne, lecz samo odstąpienie od umowy zostało przewidziane w razie braku terminowej zapłaty, to kara umowna będzie nieważna. Inaczej sytuacja wygląda w drugim przypadku, gdy dłużnik ma inne obowiązki oprócz zapłaty pieniędzy, np. tak ja przy umowie leasingu – także obowiązek zwrotu rzeczy po odstąpieniu od umowy. Wówczas orzecznictwo dopuszcza możliwość zastrzeżenia kary umownej na wypadek odstąpienia od umowy np. leasingu, w razie niewykonania obowiązków przez leasingobiorcę (tak Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 20 października 2006 r. sygn. akt: IV CSK 154/2006; odmiennie jednak Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 18 sierpnia 2005 r., sygn. akt: V CK 90/2005). Rekapitulując możliwość skutecznego zastrzeżenia kary umownej na wypadek odstąpienia od umowy jest znacznie ograniczona i w razie sporu sądowego może dojść do uznania przez sąd nieważności zastrzeżonej kary umownej.   W jaki sposób i w jakiej wysokości powinna być zastrzeżona kara umowna. Zgodnie z art. 483 § 1 k.c. Kara umowna może być zastrzeżona jedynie w pieniądzu. Sposoby zastrzegania kary umownej są różne. Z reguły w praktyce spotyka się zastrzeganie kary umownej w określonej kwocie pieniędzy, w kwocie określonej procentowo w stosunku do wartości umowy, kwotowym lub procentowym określeniu kary za każdy dzień opóźnienia albo zwłoki. Zaznaczyć należy, że kara umowna nie powinna być zbyt wygórowana. Określenie kary umownej na wysokości 30% wartości umowy może się okazać rażąco wygórowane. Wszystko jednak zależy od konkretnego przypadku. Konieczne jest przy określaniu wysokości kary umownej zbadanie jakie skutku dla wierzyciela może pociągnąć za sobą niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania. Wysokość kary umownej powinna być odpowiednia do wartości umowy i nie powinna w zasadzie przekraczać poziomu wysokości szkody jaka może być wyrządzona wierzycielowi w razie niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania przez dłużnika. Jednakże, każdy przypadek należy badać indywidualnie. Z drugiej strony kara umowna należy się wierzycielowi bez względu na wysokość poniesionej szkody (art. 483 § 1 zd. 1 in fine). Ponadto wierzyciel może żądać odszkodowania, jeżeli poniósł większą szkodę niż wysokość zastrzeżonej kary umownej. Dla powstania roszczenia wierzyciela konieczne jest jednak, wyraźne zastrzeżenie w umowie, możliwości żądania odszkodowania przenoszącego wysokość zastrzeżonej kary umownej.   Dochodzenie roszczenia o zapłatę kary umownej. Realizacja roszenia o zapłatę kary umownej odbywa się poprzez wezwanie dłużnika do zapłaty kary umownej. Z reguły jednak samo wezwanie do zapłaty kary umownej nie wystarcza i istnieje konieczność wystąpienia do sądu z powództwem. Powodzenie procesu sądowego zależy od spełnienia kilku przesłanek. Mianowicie musi dojść do niewykonania lub nienależytego wykonania przez dłużnika zobowiązania. Oznacza to, że w razie braku odmiennych postanowień umowy niewykonanie lub nienależyte wykonanie umowy musi nastąpić z powodu okoliczności za które dłużnik odpowiada. Zgodnie z art. 472 k.c. dłużnik jest odpowiedziany za niezachowanie należytej staranności, chyba że strony w umowie inaczej postanowią. W praktyce obrotu gospodarczego spotykane są często tzw. klauzule gwarancyjne nazywane w umowie karami umownymi. Polegają one na wprowadzeniu do umowy żądania zapłaty kary umownej, w razie niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania przez dłużnika niezależnie od przyczyny niewykonania zobowiązania oraz tego czy niewykonanie nastąpiło z winy dłużnika. Dopuszczalność wprowadzania do umowy wyżej opisanej klauzuli gwarancyjnej jest kontrowersyjna, choć jej stosowanie zostało uznane za dopuszczalne w wyroku Sądu Najwyższego z dnia 17 grudnia 2008 r., sygn. akt: I CSK 240/2008.   Obrona przed żądanie zapłaty kary umownej. Akcja dłużnika przed żądaniem zapłaty kary umownej może być różnorodna. Najdalej idącą obroną jest w ogóle kwestionowanie że doszło do niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania. Dłużnik może także dowodzić, że niewykonanie lub nienależyte wykonanie umowy nastąpiło z powodu okoliczności za które nie odpowiada. Istotne jest także kwestionowanie przez dłużnika ważności zastrzeżenia kary umownej, np. na wypadek niewykonania zobowiązania pieniężnego. Najczęstszym sposobem obrony dłużnika jest skorzystanie z uprawnienia z art. 484 § 2 k.c. – miarkowania kary umownej. Otóż dłużnik może żądać zmniejszenia kary umownej w dwóch przypadkach: jeżeli wykonał zobowiązanie w znacznej części, jeżeli kara umowna jest rażąco wygórowana. Skuteczne miarkowanie kary umownej z powodu wykonania zobowiązania w znacznej części będzie występowało gdy częściowe wykonanie zobowiązania ma dla wierzyciela znaczenie. Tytułem przykładu można wskazać, że wierzyciel, który zamówił maszynę do wytwarzania określonych produktów nie będzie zainteresowany częściowym wykonaniem zobowiązania w postaci wytworzenia nawet 90% maszyny, która bez dalszego działania dłużnika nie będzie mogła być używana przez wierzyciela. W tej optyce częściowe wykonanie zobowiązania przez dłużnika, nawet w znacznej części nie spowoduje zmniejszenia kary umownej. Inaczej będzie gdy dłużnik zamiast np. 100 m3 drewna dostarczył tylko 50 m3, bowiem wierzyciel zawsze może wykorzystać dostarczone drewno, a pozostałą część zamówić u innego podmiotu. W takim przypadku kara umowna powinna być zmniejszona stosownie do wykonanego przez dłużnika zobowiązania, a więc o połowę. Rażąco wygórowana kara umowna, jako druga podstawa miarkowania kary umownej, odnosi się do przypadków, gdy wierzyciel nie poniósł szkody albo poniesiona szkoda rażąco odbiega od wysokości kary umownej. Wysokość zastrzeżonej kary umownej, w aspekcie jej miarkowania należy także powiązać z wartością przedmiotu umowy. Im większa wartość przedmiotu umowy i im większa szkoda wyrządzona wierzycielowi, tym mniejszą dłużnik ma możliwość skutecznego miarkowania kary umownej.   Przykładowe klauzule kary umownej.   Klauzula nr 1 na wypadek opóźnienia w wykonaniu zobowiązania.   Strony ustalają, że PRZYJMUJĄCY ZAMÓWIENIE zobowiązany będzie do zapłaty na rzecz ZAMAWIAJĄCEGO kar umownych w następujących przypadkach: w przypadku opóźnienia w wykonaniu umowy w wysokości 0,2% całego wynagrodzenia należnego PRZYJMUJĄCEMU ZAMÓWIENIE za każdy dzień opóźnienia (dla ZAMAWIAJĄCEGO znaczenie ma prawidłowe wykonanie umowy tylko w całości), w przypadku opóźnienia w usunięciu wad stwierdzonych przy odbiorze przedmiotu umowy lub w okresie gwarancji i rękojmi w wysokości 0,2% całego wynagrodzenia należnego PRZYJMUJĄCEMU ZAMÓWIENIE za każdy dzień opóźnienia, liczony od daty wyznaczonego terminu usunięcia wad.   Klauzula nr 2 na wypadek niewykonania lub nienależytego wykonania umowy o roboty budowlane. Strony zgodnie ustalają, że Wykonawca zobowiązany będzie do zapłaty na rzecz Inwestora kar umownych w następujących przypadkach: w przypadku opóźnienia w wykonaniu któregokolwiek etapu Robót Budowlanych w wysokości 0,5 % wynagrodzenia należnego za dany etap Robót za każdy dzień opóźnienia, w przypadku opóźnienia w usunięciu wad stwierdzonych przy odbiorze lub w okresie gwarancji i rękojmi w wysokości 0,5 % wynagrodzenia umownego za każdy dzień opóźnienia, liczony od daty wyznaczonego terminu usunięcia wad. W przypadku, gdy Inwestor z przyczyn leżących po jego stronie odstąpi od umowy w całości lub części, zobowiązany będzie do zapłaty Wykonawcy kary umownej stanowiącej równowartość 10% wynagrodzenia za część robót objętą niniejszą umowa w zakresie, w jakim od umowy odstąpił. W przypadku, gdy Wykonawca z przyczyn leżących po jego stronie odstąpi od umowy w całości lub części zobowiązany będzie do zapłaty Inwestorowi kary umownej stanowiącej równowartość 10 % wynagrodzenia za część robót objętą niniejszą umowa w zakresie, w jakim od umowy odstąpił. Strony ustalają, że obowiązek zapłaty kary umownej nie będzie zależny od powstania szkody i nie będzie wykluczał możliwości dochodzenia odszkodowania uzupełniającego w przypadku, gdy rozmiar szkody przewyższy rozmiar zastrzeżonej kary umownej. Dla Inwestora znacznie posiada terminowe wykonanie umowy. Opóźnienie w wykonaniu umowy przez Wykonawcę uniemożliwi Inwestorowi osiągnięcie zysków z przedmiotu umowy.   Klauzula nr 3 na wypadek naruszenia obowiązku poufności. Strony zgodnie ustalają, że Zleceniobiorca zobowiązany będzie do zapłaty na rzecz Zleceniodawcy kar umownych w następujących przypadkach: w wysokości 10 000,-zł w razie naruszenia przez Zleceniobiorcę obowiązku poufności z § 8, za każde jednokrotne naruszenie. Przez jednokrotne naruszenie obowiązku poufności rozumie się ujawnienie innej informacji, choćby temu samemu podmiotowi lub tej samej informacji innemu podmiotowi, w wysokości trzymiesięcznego wynagrodzenia Zleceniobiorcy, które przysługiwałoby mu na podstawie niniejszej umowy gdyby wykonywał ją należycie, w przypadku wypowiedzenia zlecenia przez Zleceniodawcę z powodu okoliczności, za które odpowiada Zleceniobiorca lub wypowiedzenia umowy przez Zleceniobiorcę bez ważnego powodu. . Strony zgodnie ustalają, że obowiązek zapłaty kary umownej nie będzie zależny od powstania szkody i nie będzie wykluczał możliwości dochodzenia odszkodowania uzupełniającego w przypadku, gdy rozmiar szkody przewyższy rozmiar zastrzeżonej kary umownej.   Zastrzeżenie kary urnowej, powinno być jednak dostosowana do konkretnej umowy i jej szczególnych warunków, bowiem każdy przypadek jest inny. Jest to nader istotne zastrzeżenie bowiem od sposobu zastrzeżenia kary umownej zależy późnej skuteczne jej dochodzenie. Rekapitulując kara umowna jest efektywnym sposobem zabezpieczającym wykonanie zobowiązania i daje dużo prostsze możliwości naprawienia szkody, stanowiąc zryczałtowane odszkodowanie. Jednocześnie przy odpowiedniej konstrukcji daje także możliwość żądania odszkodowania uzupełniającego, gdy wysokość zastrzeżonej kary umownej nie pokrywa wyrządzonej szkody, wynikłej z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania.