Co zrobić, gdy dłużnik wyzbywa się majątku?

Niestety niespłacanie zobowiązań przez niesolidnych dłużników zdarza się coraz częściej i następuje ze szkodą dla wierzycieli, którzy musieli zapłacić pokaźne, ciągle rosnące podatki od wystawionych faktur. Sytuacja taka powoduje, że wierzyciel nie ma już towaru, za który musiał wcześniej zapłacić, a który następnie sprzedał na rzecz dłużnika lub musiał ponieść znaczne koszty i nakład pracy na świadczone na rzecz dłużnika usługi i ciągle nie może się doczekać zapłaty od dłużnika za towar lub usługę. Dodatkowo co rusz występują w praktyce przypadki, że dłużnik podejmuje działania polegające na wyzbyciu się całego majątku w celu udaremnienia prowadzonej przez wierzyciela egzekucji. Takie działania dłużnika można określić jako bycie przedsiębiorczym w negatywnym znaczeniu.
 
Wierzyciel ma jednak skuteczną drogę przeciwko dłużnikowi wyzbywającemu się majątku. Jest nią skarga paulińska uregulowana w art. 527 – 534 kodeksu cywilnego zwana w kodeksie cywilnym – „ochroną wierzyciela w razie niewypłacalności dłużnika”. Niniejszy artykuł ma na celu wskazanie wierzycielowi drogi pomyślnego, skutecznego wyegzekwowania od dłużnika należności, w sytuacji gdy dłużnik wyzbywa się majątku, aby uniemożliwić zaspokojenie wierzyciela. W artykule zostanie przedstawiony praktyczny aspekt zastosowania instytucji skargi pauliańskiej, poczynając od zapoznania czytelnika z przypadkami, do których ma zastosowanie actio pauliana, przesłanek skuteczności skargi oraz skutku i korzyści dla wierzyciela wynikających z wygrania procesu pauliańskiego.   Instytucja skargi paliańskiej wywodzi się jeszcze z prawa rzymskiego, a jej początek datuje się na II – I wiek p.n.e. Wcześniej nie była ona potrzebna Rzymianom, bowiem w okresie obowiązywania systemu XII tablic dłużnik mógł być skazany na śmierć lub wzięty w niewolę, a wierzyciel przejmował cały majątek, którego dłużnik nie zdołał się jeszcze wyzbyć. Przenosząc powyższe rozważania na obszar ziem polskich, należy powiedzieć że skarga pauliańska zyskała bardzo dużą popularność, przekładającą się na liczne postępowania sądowe – pauliańskie – w okresie po 1990 r. a wiec od pojawienia się w Polsce gospodarki rynkowej. Wcześniej, podobnie jak w państwie rzymskim nie była potrzeba, jednakże z innych względów, a mianowicie wynikających z deprecjacji pieniądza. W czasach gospodarki centralnie sterowanej, wierzyciel po niedługim czasie nawet roku czy dwóch lat nie był już zainteresowany pieniędzmi, które nie przedstawiały dla niego po upływie czasu realnej wartości.   Zastosowanie skargi Pauliańskiej.   Dzisiejsze czasy są jednak inne i warto korzystać z drogi pauliańskiej. Ma ona bowiem zastosowanie w sytuacji, gdy dłużnik, który nie dokonał zapłaty za nabyty towar lub usługę, wyzbywa się majątku, uniemożliwiając zaspokojenie wierzyciela. Czynnościami, które są dokonane przez dłużnika w celu pokrzywdzenia wierzyciela mogą być czynności odpłatne i nieodpłatne. Najczęściej w praktyce są nimi: darowizna, użyczenie, zrzeczenie się prawa, obciążenie nieruchomości hipoteką, zawarcie ugody, odstąpienie, wypowiedzenie umowy, podział majątku między małżonkami (także sądowy), zniesienie współwłasności (także sądowe), dział spadku (także sądowy), czynności procesowe (przed sądem) – uznanie powództwa, zrzeczenie się roszczenia.   Przesłanki actio pauliana.   Przesłankami skargi pauliańskiej są: istnienie wierzytelności, której ochrony żąda wierzyciel, pokrzywdzenie wierzyciela, jeżeli wskutek czynności prawnej dokonanej przez dłużnika, osoba trzecia uzyskała korzyść majątkową, związek między niewypłacalnością dłużnika a dokonaniem przez niego czynności prawnej, działanie dłużnika, ze świadomością pokrzywdzenia wierzyciela, wiedza lub możliwość – przy zachowaniu należytej staranności – dowiedzenia się przez osobę trzecią o działaniu dłużnika ze świadomością pokrzywdzenia wierzyciela.   Ad. 1. Ochroną prawną z art. 527 i nast. k.c. objęte są wierzytelności pieniężne. Wierzytelność, której ochrony żąda wierzyciel musi istnieć w chwili dokonywania przez dłużnika czynności prawnej (występują jednak wyjątki – dotyczące pokrzywdzenia przyszłych wierzycieli – art. 530 k.c.), jak i w chwili wytoczenia powództwa. Wierzytelność nie musi być stwierdzona wyrokiem sądowym, nie musi być także wymagalna tzn. nie musi upłynąć termin jej płatności.   Ad. 2. Skarga pauliańska dotyczy czynności prawnych dłużnika, a więc zwłaszcza umów, ale także jednostronnych czynności prawnych jak zrzeczenia się prawa, odstąpienia czy wypowiedzenia umowy. Ochrona wierzyciela nie obejmuje przypadku, gdy dłużnik stał się niewypłacalny wskutek popełniania czynu niedozwolonego, np. wskutek obowiązku naprawienia szkody z wypadku komunikacyjnego. Skarga pauliańska ma jednak szersze zastosowanie, bowiem inwencja dłużników poszła zdecydowanie dalej, poza zwykle dokonywane w obrocie czynności. Praktyka dostarcza przykładów, że w ramach skargi pauliańskiej można dochodzić ochrony wierzytelności wskutek czynności dokonanych przez dłużnika przed sądem. Dłużnik, nie raz sięga po taki sposób ucieczki z majątkiem przed wierzycielem, dokonując np. przed sądem zgodnego sądowego zniesienia współwłasności nieruchomości, w wyniku którego całą własność nieruchomości otrzymuje drugi współwłaściciel, bez obowiązku spłat na rzecz dłużnika. Pokrzywdzenie wierzyciela jest rażąco widoczne. Jedyny majątek dłużnika, w postaci udziału w nieruchomości przechodzi na inną osobę, a dłużnik nie otrzymuje nawet pieniędzy, z których mógłby zaspokoić się wierzyciel. Na szczęście orzecznictwo sądowe pozwala na skuteczną ochronę wierzyciela w ramach skargi pauliańskiej, także gdy dłużnik dokonuje pokrzywdzenia wierzyciela działając w postępowaniu sądowym (tak np. Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 17 czerwca 2010 r. sygn. akt: III CZP 41/10, opubl. LexPolonica nr 2296336).   W wyniku czynności prawnej dokonanej przez dłużnika musi dojść do zmniejszenia majątku dłużnika bądź dlatego, że z majątku tego coś ubyło, bądź do niego nie weszło to co mogło i powinno wejść, gdyby czynność nie była dokonana. Z tą zmianą dłużnika łączyć się musi jednocześnie uzyskanie korzyści majątkowej przez osobę trzecią. W wyniku takiej czynności dochodzi do pokrzywdzenia wierzyciela, gdy zgodnie z § 2 art. 527 k.c. dłużnik stał się niewypłacalny albo stał się niewypłacalny w wyższym stopniu niż przed dokonaniem czynności. Przez stan niewypłacalności rozumie się brak wystarczającego majątku dłużnika dla zaspokojenia wierzytelności wierzyciela. Dla wykazania stanu niewypłacalności nie jest wymagane przedstawienie postanowienia o ogłoszeniu upadłości dłużnika, ani też bezskuteczność egzekucji z całego majątku dłużnika. Wystarczy, że wierzyciel będzie dysponował dowodem potwierdzającym, iż egzekucja choćby z jednego ze sposobów jest bezskuteczna. Niewypłacalność może być także wykazana dowodami stwierdzającymi, że dłużnik przestał spłacać swoje długi, np. jeżeli figuruje w rejestrach długów.     Ad. 3. Związek między niewypłacalnością dłużnika a dokonaniem przez niego czynności prawnej, polega na istnieniu następującej zależności: czynność podjęta przez dłużnika musi być jedną z przyczyn jego niewypłacalności. Opisany związek obrazuje poniższy przykład. Nigdzie nie pracujący dłużnik, który nie dokonał zapłaty kwoty 50 000,-zł na rzecz wierzyciela za świadczone przez niego usługi, daruje swojemu synowi jedyny składnik majątku w postaci nieruchomości zabudowanej domem mieszkalnym o wartości 200 000,-zł. Wskutek darowizny dłużnik nie posiada już żadnego majątku, z którego mógłby zaspokoić się wierzyciel. Przyczyną niewypłacalności dłużnika jest wiec dokonanie czynności prawnej – darowizny nieruchomości na rzecz syna, a to oznacza związek między dokonaniem czynności prawnej przez dłużnika, a jego niewypłacalnością.   Ad. 4. Dłużnik działa ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli, gdy zdaje sobie sprawę, że dokonanie czynności prawnej może spowodować niemożność zaspokojenia wierzyciela. Zgodnie z poglądami judykatury „Do przyjęcia świadomości dłużnika pokrzywdzenia wierzycieli, o którą chodzi w art. 527 § 1 k.c., wystarczy by dłużnik takie pokrzywdzenie przewidywał w granicach ewentualności.” (tak expressis verbis Sąd Apelacyjny w Gdańsku  w wyroku z dnia 10 stycznia 1995 r. sygn. akt: I ACr 1014/94, opubl. LexPolonica nr 303031, OSP 1995/10 poz. 206) W przypadku dokonania czynności prawnej przez przedstawiciela ustawowego dłużnika albo organ osoby prawnej, wystarczy że świadomość pokrzywdzenia wierzycieli występowała u przedstawiciela ustawowego dłużnika albo u którejkolwiek z osób wchodzących w skład organu osoby prawnej. Ustawodawca wprowadził ułatwienia dla wierzyciela, w formie domniemań prawnych w sytuacji, gdy dłużnik w chwili darowizny był niewypłacalny lub stał się niewypłacalny wskutek dokonania darowizny. Wówczas treść art. 529 k.c. pozwala na przyjęcie domniemania, że dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli.   Ad. 5. Ostatnia przesłanka skargi pauliańskiej polega na posiadaniu wiedzy przez osobę trzecią, która wskutek dokonania przez dłużnika czynności prawnej odniosła korzyść majątkową, o tym że dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli. Oznacza to istnienie po stronie osoby trzeciej pozytywnej wiedzy o działaniu dłużnika ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli. Jednakże bardzo istotne jest dalsze brzmienie przepisu art. 527 § 1 k.c. bowiem osoba trzecia nie musi posiadać pozytywnej wiedzy. Wystarczy że osoba trzecia mogła się dowiedzieć o świadomości działania dłużnika z pokrzywdzeniem wierzycieli, przy zachowaniu należytej staranności. Ilustracja możliwości dowiedzenia się osoby trzeciej przy zachowaniu należytej staranności o świadomym działaniu dłużnika, wygląda następująco: osoba trzecia kupuje za niską cenę określone rzeczy od dłużnika, wiedząc, że dłużnik jest zadłużony, bowiem dłużnik nie płacił nawet na rzecz osoby trzeciej przez dłuższy czas albo osoba trzecia przejmuje towar dłużnika w zamian za umorzenie dłużnikowi wierzytelności wobec osoby trzeciej. Przesłanka wiedzy osoby trzeciej o świadomości dłużnika może w praktyce być trudna do udowodnienia. Ustawodawca przewidział wobec trudności dowodowych ułatwienia dla wierzyciela w trzech sytuacjach: 1) gdy dłużnik i osoba trzecia, która uzyskała korzyść majątkową kosztem wierzyciela pozostają w bliskim stosunku, 2) gdy korzyść majątkową uzyskał przedsiębiorca pozostający z dłużnikiem w stałych stosunkach gospodarczych, 3) gdy osoba trzecia uzyskała korzyść majątkową bezpłatnie. W pierwszych dwóch przypadkach ustawodawca wprowadził domniemanie prawne, że osoba trzecia wiedziała, że dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli. W trzeciej sytuacji gdy osoba trzecia uzyskała korzyść majątkową bezpłatnie, wierzyciel może żądać uznania czynności prawnej za bezskuteczną, chociażby osoba ta nie wiedziała i nawet przy zachowaniu należytej staranności nie mogła się dowiedzieć, że dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli.   Skutki i korzyści wynikające ze skargi pauliańskiej.   Skarga pauliańska może być realizowana poprzez wytoczenie powództwa przez wierzyciela przeciwko osobie trzeciej albo podniesienie przez wierzyciela zarzutu przeciwko osobie trzeciej, jeżeli osoba trzecia wytoczyła powództwo przeciwko wierzycielowi z innego tytułu (np. zarzutu w obronie przed powództwem przeciwegzekucyjnym).. Spełnienie przesłanek skargi pauliańkiej powoduje – w sytuacji gdy realizacja skargi polega na wytoczeniu powództwa przez wierzyciela, – że czynność prawna jest bezskuteczna wobec wierzyciela, a to oznacza że wierzyciel może z pierwszeństwem przed wierzycielami osoby trzeciej dochodzić do zaspokojenia z przedmiotów majątkowych, które wskutek czynności uznanej za bezskuteczną wyszły z majątku dłużnika albo do niego nie weszły. Tytułem przykładu można wskazać sytuację, w której dłużnik dokonał z pokrzywdzeniem wierzyciela darowiznę na rzecz osoby trzeciej. Pozytywne zakończenie postępowania sądowego, które następuje w znacznej części przypadków, powoduje, że wierzyciel może prowadzić egzekucję bezpośrednio ze składnika majątkowego, który otrzymała osoba trzecia np. z nieruchomości. Już w toku postepowania pożądane jest wystąpienie z wnioskiem o zabezpieczenie, aby osoba trzecia nie dokonała podobnych czynności jak dłużnik, polegających na dalszym zbyciu nieruchomości. Ponadto przed powyższymi działaniami osoby trzeciej zabezpiecza wierzyciela w określonym zakresie regulacja art. 531 § 2 k.c. Korzyści dla wierzyciela z procesu pauliańskiego zdecydowanie i definitywnie przewyższają koszty jakie ponosił wierzyciel z tytułu nierzetelnych działań dłużnika. Wygranie procesu pauliańskiego daje wierzycielowi możliwość zaspokojenia się bezpośrednio z przedmiotu, który przy należytym prowadzeniu postepowania sądowego, już „nie zniknie i nie zostanie ukryty przed wierzycielem”, tak jak miało to miejsce na skutek wcześniejszych działań dłużnika. Dodatkowo zaspokojenie dotyczy wierzytelności, której ochrony żąda wierzyciel, łącznie z poniesionymi wcześniej kosztami sądowymi i odsetkami.   Podsumowanie. Powodzenie prowadzenia działalności gospodarczej w ramach gospodarki wolnorynkowej wymaga niemałego zaangażowania oraz posiadania wielu cech. Zespół cech przedsiębiorcy najlepiej oddaje cecha ujęta pod zbiorczą nazwą „bycia przedsiębiorczym”. Według Słownika Języka Polskiego PWN „przedsiębiorczy – to chętny do podejmowania różnych spraw i umiejący je pomyślnie załatwić”. Autor artykułu wyraża nadzieję, iż niniejsze opracowanie i przedstawienie możliwego sposobu odzyskania swoich pieniędzy, umocni i zwiększy przedsiębiorczość w wyżej zaprezentowanym znaczeniu, z pomyślnymi skutkami.